Kahramanmaraş depreminin görünen zararlarının yanı sıra bir de yaşanmış olan olumsuzluklardan yara alan bir psikolojimiz bulunduğunu unutmamalıyız.
Prof. Dr. Kemal Sayar, “Ruhsal ilk yardım: Ruhumuzu yıkıntı altından iyi mi çıkaracağız?” başlıklı yazısında Kahramanmaraş depreminin peşinden insan ruhunda yaşananlar ve depremzedelere iyi mi davranmamız gerektiğine dair bilgiler paylaşıyor.
“Yalnız bedenler değil ruhlarımız da yıkıntı altında kaldı”
Kahramanmaraş’ta yaşanmış olan zelzele afetinin peşinden ruhsal ilk yardımın iyi mi olması gerektiğine dair bir değerlendirmeyi kaleme alan Sayar’a bakılırsa, bu afet yalnız bedenleri değil ruhlarımızı da yıkıntı altında bıraktı.
Travma sonrası stres bozukluğu
Sayar, afette yaşananlarla ilgili insanların tepkilerini şu şekilde belirtiyor:
Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB), travma sonrasında devamlı ruhsal açıdan örseleyici deneyimi anımsama, anılardan kaçınma, kabuslar, negatif duygular, çarpık inanışlar, duygusal ve bilişsel değişimler, tedirginlik ve tepkisel aşırılık emareleriyle temayüz eden bir hastalık. Şahıs kabuslar ve geri dönüşler halinde devamlı o incinme anını yaşar, travma mahalline gitmekten kaçınır, aşırı uyarılma ve irkilme emareleri gösterir. Kimi zaman de tam bir uyuşma haline girer.
“Toplumumuz geçmiş tecrübelerinin ışığında gene acıda kenetlendi”
Toplumsal bütünleşmenin ve dayanışma duygusunun güçlü olduğu toplumlarda TSSB daha azca gelişiyor. Travmatik vakaya verilen kültürel anlam, kişinin almış olduğu toplumsal destek ile verilen tepkinin sertliğini belirleyen en mühim etkenlerden. Bizim toplumumuzun haiz olduğu geleneksel kıymet ve kodlar, yaşanmış olan bu felaketin anlamlandırılmasında destek olabilir. Travmatik vaka kadar acının asla işitilmemesi, onun tanıklık edebilecek olanlar tarafınca görmezden gelinmesi de örseleyici. ‘Bunalım zamanlarında insanoğlu atalarının gözleriyle görürler’ denir. Toplumumuz geçmiş tecrübelerinin ışığında gene acıda kenetlendi. Adeta bir acıma devrimi gerçekleşti. İnsanımız yasını bir diğerine şifa olarak, yardım taşıyarak sağaltmaya niyetlendi. Afetzede yurttaşlarımızın deneyim etmiş olduğu bu yardımlaşma duygusu onlara yalnız olmadıklarını hissettiriyor. Toplumsal dayanışma travmadan iyileşmenin en mühim araçlarından birisi.
“Yas yaygın olarak karşılaşılacak bir durum”
Yalnız travma değil yas da yaygın olarak karşılaşılacak bir durum. Sevdiklerini kaybeden bir insanoğlunun tüm dünyası değişmiştir. Hasret, üzüntü, hiddet ve hatta suçluluk duyguları kişiyi yoklamaya adım atar. Kaybedilen kişiyle olan ilişki incinebilirliği arttırır. Birbirine daha bağımlı insanların daha karmaşık bir yas tepkisi vermeleri muhtemeldir. Ölümün travmatik ortamlarda vuku bulması ve akabinde yaşanmış olan umarsızlık hissi, yas tutmayı daha da zor hale getirebilir.
Ruhsal ilk yardım
Prof. Dr. Kemal Sayar’a bakılırsa, zelzele ve öteki organik afetler sonrasında, yaşanmış olan vaka beyinde daha işlenmeye hemen hemen başlamışken ruhsal güçlendirme sürecinin ilk aşaması olan Ruhsal İlk Yardım (PİY) devreye girmeli.
“Her fert yaşanmış olan afet sonrası değişik şekillerde tepki gösterir”
Sayar, ruhsal ilk yardımın, organik yada naturel olmayan felaketler sonrası destekleyici olarak kullanıldığını belirterek şu açıklamada sulundu:
Amacı, genel anlamda zannedilenin aksine, terapi vermek değildir ve yalnız profesyoneller tarafınca yapılmaz. Her fert yaşanmış olan afet sonrası değişik şekillerde tepki gösterir. Ruhsal ilk yardımın en mühim amaçlarından biri kişinin organik duygularını yaşamasına destek olmaktır. Sıhhatli ilerlemenin sağlanabilmesi için üzülmek, hiddet duymak benzer biçimde duyguların yaşanması gerekir. Kimi vakit kişiler yaşamaları ihtiyaç duyulan negatif duyguları değişik sebeplerden dolayı yaşayamıyor olabilirler.
“İzle-dinle-bağla”
Ruhsal ilk yardımın amaçlarından biri de kişiye kaybetmiş olduğu denetim hissini tekrardan kazanması için destek olmaktır. Burada izlenecek ana yol, “izle-dinle-bağla” prensibidir. Bu ilke yardımıyla afetzedelere afet sonrası hayatlarının ilk aşamasında destek olmak amaçlanır. Teker teker bakacak olursak: “İzle” ilkesinin amacı, olan vakası geniş açıdan idrak etmek (depremin yaratmış olabileceği sorunları idrak etmek) ve yoğun stres altında olan bireylerin gereksinimlerini ve fizyolojik durumlarını fark edebilmektir. “Dinle” ilkesinin amacı lüzumlu durumlarda kişilerin izni dahilinde onlarla bağlantı kurup duygularına, yaşadıklarına, gereksinimlerine kulak vererek sakinleşmelerini sağlamaktır. “Bağla” ilkesinin amacı ise öteki iki ilkeyi kullanarak edinmiş olduğu bilgilerle kişiyi lüzumlu desteğe bağlamaktır. Bu duruma, toplumsal destek ve yakınlarla iletişimi sağlamak, soruları biliyorsak yanıtlamak, eğer bilmiyorsak doğru cevabı öğrendikten sonrasında yanıtlamak örnek olarak verilebilir.
5 ilkede ruhsal müdahale ilkeleri
Ruhsal müdahale için dünyada meydana getirilen araştırma bulguları, birincisi güvenlik duygusunu sağlamak, ikincisi sakinleştirmek, üçüncüsü hem kendi başına hem de cemiyet içinde yeterlilik hissi vermek, dördüncüsü bağ oluşturmayı kolaylaştırmak, beşincisi umut aşılamak olmak suretiyle 5 ilkede özetleniyor.
Yaygın karşılaşılan duygusal tepkiler
sayar, bu tür durumlarda yaygın karşılaşılan tepkilere de şu sözlerle değindi:
Travmatik vakalara maruz kalanların verdiği en yaygın iki duygusal tepki korku ve endişedir. Üzüntü, hiddet, depresyon ve huzursuzluk da çoğunlukla görülür. Kimi insanoğlu geleceğe dair ümitsiz ve boşlukta hissederler. Bir duygusal tepki de uyuşukluktur. İçe kapanma ve insanlardan uzaklaşma, bilhassa kişinin önceki hayatından mühim bir sapma olmuşsa, dikkat edilmesi ihtiyaç duyulan belirtilerdir. Travmatik stres sonucu alkol ve madde kullanımında artışlar olabilir. İnsanlar endişelerini yatıştırmak için bu tür alışkanlıklara yönelebilir. Aileye karşı aşırı koruyucu tutumlar, kendini öteki insanlardan yalıtma, travmatik olayın hatırasını akla getiren yerlerden uzak durma durumları da yaygın olarak görülebilir. Travmatik stres tepkileri doğru düşünmemizi önler. Bu durumda karar vermekte ve bazı şeyleri belleğimizde tutmakta zorlanabiliriz. Flashback (geridönüş), mağduru emsalsiz travmatik vaka anına geri döndüren bir tepkidir. Şahıs emsalsiz vaka esnasında duyduğu, hissettiği, kokladığı aynı duyumları hisseder Çoğu zaman 30 saniye yada daha azca sürer ve süreğenleşmesi durumunda kesinlikle psikiyatri takip edeni gerekir.
